DILI-Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão konvida Komandante Brigada Vermelha, Paulino Gama alias
Mauk Moruk, atu realiza debate publiku hodi halos istoria FRETILIN
nian. Maibe Mauk Moruk lakohi atu mai partisipa iha dialogu nee ho
razaun katak, Mauk Moruk hakarak bispu nain tolu mak sai moderador ba
debate ida nee, hanesan Bispu Dom Basilio do Nascimento, Bispu Dom
Ricardo da Silva, no Bispu Norberto Amaral.
“Hau atu fo mensajem ida ba povu tomak,
hot-hotu kala akompania Mauk Moruk, mai too fali iha ita nia rai,
hakarak hela fali ona iha Timor, hotu-hotu mos kala hatene no rona, nia
mobiliza ema barak nebe agora iha Baucau neba, uza farda no buat
oi-oin,” dehan Xanana liu husi nia mensajen ba povu Timor-Leste iha
Aeroportu Internasional Nicolau Lobato, Comoro, Dili, Sabadu
(09/11/2013) bainhira fila husi Bali.
Nia hateten, ema barak rona katak, iha
ema barak atu mai halo manifestasaun boot iha Dili iha 18/11/2013, maibe
rona fali dehan, atu ba halo fali manifestasaun bo’ot iha Kararas
28/11/2013.
“Foin dadauk nee mos hau bolu
Administradores Distritus no Sub-distritus, Komandantes PNTL ho F-FDTL,
atu esklarese tanba hau rona no akompanha tuir, saida mak nia koalia,
atu esklarese pontu balun kona-ba akontesementu sira nebe iha ailaran,”
katak Xanana.
Nia esplika, iha resposta balun nebe mai
ho surat kalen, no ema sira nebe hakerek surat kalen nee kobartes,
hatudu an, i dalaruma iha ai laran karik sei hamutuk hela ou dalaruma
bele joven oan ida mak hakerek surat kalen nee. Surat kalen nee hatudu
deit katak, laiha korajen atu infrenta ba oin, tanba ida nee mak antes
PM Xanana atu ba Bali Democracy Forum ba dala 6.
“Ho ida nee mak hau hakerek surat ba
Prezidente da Republika, hodi konvida Mauk Moruk atu halo debate
publiku. Komunikasaun nebe ema balun halao ho Mauk Moruk, no nia mos
ejiji atu bispu nain tolu mak sai moderador ba debate publiku ida nee,
la hatene tanba sa. Ida karik nia iha liur neba, Mauk Moruk loro-loron
deit nia ba misa, nee mak nia ejiji teb-tebes ida nee,” hateten Xanana.
Kona-ba involvementu bispu sira nian
iha Maubisse I no Maubisse II, Vaticano bandu atu labele tama tan ba
iha eventu sira hanesan nee. Tanba nee PM Xanana haruka Jeneral Lere atu
koalia ho Mauk Moruk hodi esplika situasaun nee, tanba Jeneral Lere
rasik maka ba koalia ho bispu nain tolu nee. Xanana promete atu forma
ekipa ida nebe sai moderador ba debate ida nee.
“Tanba nia akuza hau buat barak ona, nee
maka atu ba responde no rona took lia los. Kuandu hau sala hau mak nee
nafatin, hau la sala hau mak nee nafatin,” Xanana haktuir.
Nudar Ministru Defeza no Seguransa,
Xanana preokupadu tebe-tebes ho ema 800 nebe ohin loron Mauk Moruk kala
iha rai liur nee manan osan barak hodi mai fo han ema sira nee. Xanana
preokupadu tebe-tebes nia atu lori maluk sira nee atu halo manifestasaun
oi-oin, tanba krize 2006 hanorin tiha, krize 2008 hanorin tan.
Needuni, nudar Ministru Defeza no Seguransa hakarak evita asoens
fortes, nee maka nia dehan, diak liu dialogu, liu husi publiku.
PM Xanana mos husu ba Prezidente
Republika atu hasai konvite ba membru governu, Parlamentu Nasional,
instituisaun hotu-hotu, joventude ho intelektuais sira seluk, atu mai
partisipa hodi haree katak, istoria nee lao oin nusa.
“Ohin hau too hau simu surat ida hanesan
nee, sira haruka surat oin rua maibe ida fali hau sei estuda. Komu Mauk
Moruk lakohi dialogu, hau sei ba hodi hatan ba perguntas sira nebe husi
Parlamentu Nasional no sosiadade sivil hakarak husu mai hau, saida mak
akontese atu hau esplika, tanba Mauk Moruk lakohi mai atu dehan katak,
saida mak sala iha ailaran,” dehan Xanana.
Tanba nee eis lider rezistensia nee husu
ba povu tomak atu tuur hakmatek iha uma hodi akompaña saida mak nia atu
esplika iha Centru Convensaun Dili (CCD), nunee publiku bele hatene
istoria nebe los.
Surat kona-ba atu hasoru malu iha loron 11 Novembru nebe Konsellu Revolusaun haruka mai Primeiru Ministru mak ne’e,
ami husu ba Sr. Xanana atu bele kontempla no kumpri aletra ami
konselu revulusaun nia ejijensia, ne’ebe reprezenta povu ki’ik no kiak
Maubere no nia interese iha prosesu ne’ebe hala’o dadauk ne’e nia laran,
mak ami foin atende dialogu no debate publiku ho ami nia eis
kompañeiru no eis camaradas Sr. Xanana. Kazu kontrariu, ami
mantein ami nia pozisaun ho moral a’as, no konviksaun politika ne’ebe
tuir prinsipiu no regras ne’ebe hori uluk ami komunga, no lori ba funu
hodi liberta rai doben ida ne’e, hein atu buka hodi liberta tan povu
ki’ik no kiak Maubere iha momentu crusial ida ne’e. Aluta kontinua,
Konselu Revolusaun Povu Maubere iha rai doben Timor Lorosa’e nia
laran. Timor Leste 8/11/2013.
Xanana sei ba CCD atu koalia kona-ba
ninia parte, lolos ne’e atu koalia kona-ba parte rua ne’e, hodi hatene
katak, saida mak nia (Xanana) halo ba nia no saida mak Mauk Moruk halo
ba Xanana, maibe Mauk Moruk lakohi mai. Mauk Moruk ejiji fali dehan
katak, governu tenki responde buat sira ne’e hotu mak foin nia (Mauk
Moruk) halo dialogu.
Tanba ne’e mak Xanana dehan, nia sei
konsulta ho Prezidente da Republika, Parlamentu Nasional, hodi fahe
ezizensia husi konselu revolusaun ne’e, hodi hateten ba sira katak, nia
(Xanana) sei ba hatan kona-ba ezizensia konselu revolusaun nian ne’e.
Konselu revulusaun dehan katak, sira sei la atende dialogu ho debate
publiku, maibe laiha problema, tanba debate publiku ne’e entre Mauk
Moruk ho Xanana.
“Mauk Moruk konta nia istoria, hau konta
saida mak akontese, hodi povu tomak bele hatene, saida mak akontese iha
ailaran ne’eba, durante gerilia, maibe komu nia dehan lakohi, agora hau
husu bo’ot no hau hein no fiar teb-tebes katak, Prezidente sei aseita,
tanba povu tomak tenki hatene katak, saida mak konselu revolusaun husu
mai governu,” salienta Xanana.
Xanana afirma, nia mos rona ona katak, grupu ida ne’e mos hakarak atu bubarkan
parlamentu, no governu no elisaun. Mauk Moruk iha kedas 1986 ka 1987,
ba hela kedas ona iha Olanda ne’ebe rai demokratiku teb-tebes ida, nia
hatene kedas, oinsa mak konstituisaun sira ne’e la’o.
“Hau husu ba populasaun hot-hotu atu
hakmatek, no hau hau husu ba veteranus sira ne’ebe hau rona katak, balu
hakarak halo fali protesta kontra sira, hakmatek, laiha veteranu atu
hamriik koalia, veteranus sira senti katak lia los iha ne’ebe karik, ba
iha CCD, Segunda lokraik,” husu Xanana.
Xanana mos husu ba ema 800 ne’ebe agora dadauk Mauk Moruk fo han hela katak, sorti Mauk Moruk mai mak fo han ema.
“Karik osan barak, hau sei haruka tan
kiak barak teb-tebes iha Timor ne’e, ba konsellu revolusaun fo han.
Sei iha nafatin kbi’it, fo hatene deit mai hau para hau bele hasai lista
husi Timor tomak hodi konsellu revolusaun fo han tiha ba,” hatutan
Xanana.
Tanba ne’e iha Segunda lokraik, sei
hala’o duni, atu temi debate mos bele temi, nomos temi dialogou mos bele
dehan dialogu. CPD-RDTL mos barak iha ne’eba, ne’ebe temi revolusaun.
“Hau hanoin fali imi, hau hanoin imi
tanba komu imi la hatene no la akompaña, ami riku tiha ona, ami moris
diak tiha ona ne’e mak ami iha televizaun, imi laiha ne’e mak imi la
hatene,” dehan Xanana.
Tanba ne’e Xanana esplika, dalaruma temi
revolusaun ne’e, ema la hatene, revolusaun ne’e saida. Joven
intelektuais revolusionarius barak mos iha ne’eba.
Xanana haklaken, nia mos estuda
Marksismu, no nia mos halo parte iha Comite Central Fretilin husi 1975,
tanba nee see mak iha CCF 1974 mak bele koalia Fretilin ho Xanana
kona-ba revolusaun no Fretilin.
Ho ida ne’e, Xanana husu ba povu tomak
atu tu’ur hakmatek, labele preokupa ho ida ne’e. Xanana apela ba sira
hotu ne’ebe dadauk ne’e hamutuk hela ho Mauk Moruk hodi Mauk Moruk fo
han sira katak, sira sorti boot, tanba sei iha aman ida ne’ebe mai hodi
fo han netik sira.
“Maibe labele book an no labele provoka,
hau Ministru de Defeza no Seguransa, situasaun defisil mos hau mak ne’e.
Hotu-hotu labele monu iha kantigas sira ne’ebe dehan katak, kilat sei
mai husi Australia, hau la fiar. Lalika monu ba liafuan sira ne’ebe
dehan katak, kilat sei mai husi NATO, hau kontra hela buat ne’e, mais
hau la fiar,” katak Xanana.
Xanana rasik kritika bebeik NATO nia
intervesanu sira iha nasaun seluk, hanesan Tunisia, Libya, Egypto,
Syria, Iraq no Afghanistan, tanba ne’e Xanana la fiar katak, NATO atu
mai to’o iha Timor-Leste.
Iha informasaun mos dehan katak, container rua atu mai, maibe labele periksa. ISF nia kondutor sira deit mos sei halo passa revista ba sira.
“Orden ba veteranus sira atu tu’ur
hakamatek labele book an, no ba 800 ne’ebe agora halibur malu hela iha
Laga no Baucau no iha ne’ebe tan, hau husu ba imi, tu’ur hakmatek ba,
imi estraga ema ida nia sasan no ema ida nia isin lolon, hau kaer imi.
Imi tu’ur hakmatek imi iha direitu atu koalia no hakerek surat hanesan
ne’e mai hau,” orienta Xanana.
Nia haree katak, intelektuais joven balu
matenek teb-tebes, tanba sira ba hotu iha UNTL hodi halo palestra bo’ot
ida, ida ne’e matenek teb-tebes. Sira halo tiha ida ne’e, la kleur husi
joven sira UNTL dehan katak, sira sei halo revolusaun iha ne’eba, maibe
ida ne’e kapaas.
“Hau la hatene sira komprende revolusaun ne’e saida, tanba hau kompriende, Marksista, Leninista no Mauista, salah satu
uluk mak hau. Maoista hau aprende iha CCF, Fretilin ida uluk, ne’ebe
hau respeita teb-tebes nafatin deit, tanba sira mak hanorin hau, atu
halo funu,” relembra Xanana.
Tuir Xanana, ohin loron joven sira iha
UNTL hateten dehan, sira grupu revolusaun, ida ne’e kapaas, tasi sei
sai boot teb-tebes, labarik sira ne’e hotu. Maibe atu dehan direitu no
liberdade ne’e laos liberdade, maibe kontra ona revolusaun. Tanba
konseitu sira ne’e hotu mak sei diskuti uitoan iha CCD.
“Feto balun bonita teb-tebes, hau la
hatene, uluk kala hau sei ki’ik be hau la hare iha funu, hau la hare iha
ailaran, mosu ona hakarak revolusaun, ida nee nia direitu no nia
liberdade,” dehan Xanana.
Xanana mos informa ba ema 800 ne’ebe mak
konsentra iha Baucau katak, se mak hatais farda lei iha, tanba farda
ne’e so forsa deit mak bele hatais, diak liu intrega deit farda ne’eba.
“Tenki kaer metin nafatin lia fuan ida mosu iha 2008 katak, adeus
konflitu bemvindu dezenvolvimentu,” Xanana fo hanoin.
Forum Demokrasia Bali Nasaun Boot Labele Manipula Nasaun Kiik
Primeru Ministru (PM) Xanana Gusmão,
partisipa iha Forum Demokrasia Bali ba dala 6. Iha momentu ida nee, PM
Xanana husu ba nasaun boot atu labele manepula nasaun kiik, nebe iha mos
demokrasia.
“Forum ida nee importante tebes, oinsa
bele haburas demokrasia iha mundu, hau husu mai ita hotu nebe iha nee,
moris iha ambiente nebe demokrasia nia laran, paz no estabilidade. Husu
mos ba nasaun boot sira labele halo manipulasaun ba nasaun kiik sira
nebe iha demokrasia,” hateten PM Xanana iha Forum Demokrasia Bali
nee, foin lalais nee.
Tuir Xanana, demokrasia iha nasaun ida
iha mos nia dezafiu. Timor-Leste nudar nasaun kiik, nasaun boot sira mos
tau in elijensia ba nasaun kiik, maibe ba Timor-Leste, demokrasia nee
sai pilar ida nebe importante ba povu hodi lao ba oin.
Iha nia intervensaun nee mos koalia
kona-ba situasaun iha nasaun Guinea-Bissau, nebe laiha paz no
estabilidade no laiha ninia governasaun too ohin loron.
Iha Forum Demokrasia Bali nee, PM Xanana
husu ba nasaun sira iha mundu atu fo nia apoiu no tulun ba Guinea-Bisau
para rezolve problema nebe sira hasoru durante nee, liu husi eleisaun
nebe atu halao iha Guinea-Bissau.
Forum nebe halao Nusa Dua Bali ne’e, Xanana akompanha husi Ministru Negosiu Estranjeirus no Kooperasaun, Jose Luis Guterres.
Forum nee loke direitamente husi
Prezidente Republika Indonesia, Susilo Bambang Yudhoyono akompanha husi
Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão no Liurai Brunei-Darussalam,
Sultan Hassanal Mu’izzaddin Waddaulah.
Forum demokrasia nee halao durante loron
rua, hahu husi loron 07 – 08 Novembru 2013 no hetan partisipasaun
masimu husi nasaun barak iha mundu.
Jornal STL