Xanana Hakarak Halos Istoria, Mauk Moruk Dada An

DILI-Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão konvida Komandante Brigada Vermelha, Paulino Gama alias Mauk Mo­ruk, atu realiza debate publiku hodi halos istoria FRETILIN nian. Maibe Mauk Moruk lakohi atu mai partisipa iha dialogu nee ho razaun katak, Mauk Moruk haka­rak bispu nain tolu mak sai moderador ba debate ida nee, hanesan Bispu Dom Basilio do Nascimento, Bispu Dom Ricardo da Silva, no Bispu Norberto Ama­­ral.

“Hau atu fo mensajem ida ba povu tomak, hot-hotu kala akom­pania Mauk Moruk, mai too fali iha ita nia rai, hakarak hela fali ona iha Timor, hotu-hotu mos kala hatene no rona, nia mobiliza ema barak nebe agora iha Bau­cau neba, uza farda no buat oi-oin,” dehan Xanana liu husi nia mensajen ba povu Timor-Leste iha Aeroportu In­ter­nasional Ni­co­lau Lobato, Comoro, Dili,  Sa­badu (09/11/2013) bainhira fila husi Bali.

Nia hateten, ema barak rona katak, iha ema barak atu mai halo manifestasaun boot iha Dili iha 18/11/2013, maibe rona fali dehan, atu ba halo fali manifestasaun bo’ot iha Kararas 28/11/2013.

“Foin dadauk nee mos hau bolu Administradores Distritus no Sub-distritus, Komandantes PNTL ho F-FDTL, atu esklarese tanba hau rona no akompanha tuir, saida mak nia koalia, atu esklarese pontu balun kona-ba akontesementu sira nebe iha ailaran,” katak Xanana.

Nia esplika, iha resposta balun nebe mai ho surat kalen, no ema sira nebe hakerek surat kalen nee kobartes, hatudu an, i dalaruma iha ai laran karik sei hamutuk hela ou dalaruma bele joven oan ida mak hakerek surat kalen nee. Surat kalen nee hatudu deit katak, laiha korajen atu infrenta ba oin, tanba ida nee mak antes PM Xanana  atu ba Bali Democracy Forum ba dala 6.

“Ho ida nee mak hau hake­rek surat ba Prezidente da Republika, hodi konvida  Mauk Moruk atu halo debate publiku. Komunikasaun nebe ema balun halao ho Mauk Moruk, no nia mos ejiji atu bispu nain tolu mak sai moderador ba debate pub­liku ida nee, la hatene tanba sa. Ida karik nia iha liur neba, Mauk Moruk loro-loron deit nia ba misa, nee mak nia ejiji teb-tebes ida nee,” hateten Xanana.

Kona-ba involve­mentu bis­pu sira nian iha Mau­bisse I no Maubisse II, Vaticano bandu atu labele tama tan ba iha eventu sira hanesan nee. Tanba nee PM Xanana haruka Jeneral Lere atu koalia ho Mauk Moruk hodi esplika situasaun nee, tanba Jeneral Lere rasik maka ba koalia ho bispu nain tolu nee. Xanana promete atu forma ekipa ida nebe sai moderador ba debate ida nee.

“Tanba nia akuza hau buat barak ona, nee maka atu ba responde no rona took lia los. Kuandu hau sala hau mak nee nafatin, hau la sala hau mak nee nafatin,” Xanana haktuir.

Nudar Ministru Defeza no Seguransa,  Xanana preokupa­du tebe-tebes ho ema 800 nebe ohin loron Mauk Moruk kala iha rai liur nee manan osan barak hodi mai fo han ema sira nee. Xanana preokupadu tebe-tebes nia atu lori maluk sira nee atu halo manifestasaun oi-oin, tan­ba  krize 2006 hanorin tiha, krize 2008 hanorin tan. Needuni, nudar Ministru Defeza no Se­guransa hakarak evita asoens fortes, nee maka nia dehan, diak liu dialogu, liu husi publiku.

PM Xanana mos husu ba Prezidente Republika atu hasai konvite ba membru governu, Parlamentu Nasional, insti­tuisaun hotu-hotu, joventude ho intelektuais sira seluk, atu mai partisipa hodi haree katak, istoria nee lao oin nusa.

“Ohin hau too hau simu surat ida hanesan nee, sira haruka surat oin rua maibe ida fali hau sei estuda. Komu Mauk Moruk lakohi dialogu, hau sei ba hodi hatan ba perguntas sira nebe husi Parlamentu Nasional no sosiadade sivil hakarak husu mai hau, saida mak akontese atu hau esplika, tanba Mauk Moruk lakohi mai atu dehan katak, saida mak sala iha ailaran,” dehan Xanana.

Tanba nee eis lider rezis­tensia nee husu ba povu tomak atu tuur hakmatek iha uma hodi akompaña saida mak nia atu esplika iha Centru Convensaun Dili (CCD), nunee publiku bele hatene istoria nebe los.

Surat kona-ba atu hasoru malu iha loron 11 Novembru  nebe Konsellu Revolusaun haruka mai Primeiru Ministru mak ne’e, ami husu ba Sr. Xana­na atu bele kontempla no kum­pri aletra ami konselu revu­lusaun nia ejijensia, ne’ebe reprezenta povu ki’ik no kiak Maubere no nia interese iha prosesu ne’ebe hala’o dadauk ne’e nia laran, mak ami foin atende dialogu no debate publiku ho ami nia eis kom­pañeiru no eis camaradas Sr. Xanana. Kazu kontrariu, ami mantein ami nia pozisaun ho moral a’as, no konviksaun politika ne’ebe tuir prinsipiu no regras ne’ebe hori uluk ami komunga, no lori ba funu hodi liberta rai doben ida ne’e, hein atu buka hodi liberta tan povu ki’ik no kiak Maubere iha momentu crusial ida ne’e. Aluta kontinua, Konselu Revo­lusaun  Povu Maubere iha rai doben Timor Lorosa’e nia laran. Timor Leste 8/11/2013.

Xanana sei ba CCD atu koalia kona-ba ninia parte, lolos ne’e atu koalia kona-ba parte rua ne’e, hodi hatene katak, saida mak nia (Xanana) halo ba nia no saida mak Mauk Moruk halo ba Xanana, maibe Mauk Moruk lakohi mai. Mauk Moruk ejiji fali dehan katak, governu tenki responde buat sira ne’e hotu mak foin nia (Mauk Moruk) halo dialogu.

Tanba ne’e mak Xanana dehan, nia sei konsulta ho Pre­zidente da Republika, Parla­mentu Nasional, hodi fahe ezi­zensia husi konselu revolusaun ne’e, hodi hateten ba sira katak, nia (Xanana) sei ba hatan kona-ba ezizensia konselu revolu­saun nian ne’e. Konselu revu­lusaun dehan katak, sira sei la atende dialogu ho debate publiku, maibe laiha problema, tanba debate publiku ne’e entre Mauk Moruk ho Xanana.

“Mauk Moruk konta nia istoria, hau konta saida mak akontese, hodi povu tomak bele hatene, saida mak akontese iha ailaran ne’eba, durante gerilia, maibe komu nia dehan lakohi, agora hau husu bo’ot no hau hein no fiar teb-tebes katak, Prezidente sei aseita, tanba po­vu tomak tenki hatene katak, saida mak konselu revolusaun husu mai governu,” salienta Xanana.

Xanana afirma, nia mos rona ona katak, grupu ida ne’e mos hakarak atu bubarkan parlamentu, no governu no elisaun. Mauk Moruk iha kedas 1986 ka 1987, ba hela kedas ona iha Olanda ne’ebe rai demo­kratiku teb-tebes ida, nia hatene kedas, oinsa mak konstituisaun sira ne’e la’o.

“Hau husu ba populasaun hot-hotu atu hakmatek, no hau hau husu ba veteranus sira ne’ebe hau rona katak, balu hakarak halo fali protesta kontra sira, hakmatek, laiha veteranu atu hamriik koalia, veteranus sira senti katak lia los iha ne’ebe karik, ba iha CCD, Segunda lokraik,” husu Xanana.

Xanana mos husu ba ema 800 ne’ebe agora dadauk Mauk Moruk fo han hela katak, sorti Mauk Moruk mai mak fo han ema.

“Karik osan barak, hau sei haruka tan kiak barak teb-tebes iha Timor ne’e, ba konsellu re­vo­lusaun fo han. Sei iha nafatin kbi’it, fo hatene deit mai hau para hau bele hasai lista husi Timor tomak hodi konsellu revo­lusaun fo han tiha ba,” hatutan Xanana.

Tanba ne’e iha Segunda lokraik, sei hala’o duni, atu temi debate mos bele temi, nomos temi dialogou mos bele dehan dialogu. CPD-RDTL mos barak iha ne’eba, ne’ebe temi revolusaun.

“Hau hanoin fali imi, hau hanoin imi tanba komu imi la hatene no la akompaña, ami riku tiha ona, ami moris diak tiha ona ne’e mak ami iha televizaun, imi laiha ne’e mak imi la hatene,” dehan Xanana.

Tanba ne’e Xanana esplika, dalaruma temi revolusaun ne’e, ema la hatene, revolusaun ne’e saida. Joven intelektuais revolu­sionarius barak mos iha ne’eba.

Xanana haklaken, nia mos estuda Marksismu, no nia  mos halo parte iha Comite Central Fretilin husi 1975, tanba nee see mak iha CCF 1974 mak bele koalia Fretilin ho Xanana kona-ba revo­lusaun no Fretilin.

Ho ida ne’e, Xanana husu ba povu tomak atu tu’ur hakmatek, labele preokupa ho ida ne’e. Xanana apela ba sira hotu ne’ebe dadauk ne’e hamutuk hela ho Mauk Moruk hodi Mauk Moruk fo han sira katak, sira sorti boot, tanba sei iha aman ida ne’ebe mai hodi fo han netik sira.

“Maibe labele book an no labele provoka, hau Ministru de Defeza no Seguransa, situasaun defisil mos hau mak ne’e. Hotu-hotu labele monu iha kantigas sira ne’ebe dehan katak, kilat sei mai husi Australia, hau la fiar. Lalika monu ba liafuan sira ne’ebe dehan katak, kilat sei mai husi NATO, hau kontra hela buat ne’e, mais hau la fiar,” katak Xanana.

Xanana rasik kritika bebeik NATO nia intervesanu sira iha nasaun seluk, hanesan Tunisia, Libya, Egypto, Syria, Iraq no Afghanistan, tanba ne’e Xanana la fiar katak, NATO atu mai to’o iha Timor-Leste.

Iha informasaun mos dehan katak, container rua atu mai, maibe labele periksa. ISF nia kondutor sira deit mos sei halo passa revista ba sira.

“Orden ba veteranus sira atu tu’ur hakamatek labele book an, no ba 800 ne’ebe agora halibur malu hela iha Laga no Baucau no iha ne’ebe tan, hau husu ba imi, tu’ur hakmatek ba, imi estraga ema ida nia sasan no ema ida nia isin lolon, hau kaer imi. Imi tu’ur hakmatek imi iha direitu atu koalia no hakerek surat hanesan ne’e mai hau,” orienta Xanana.

Nia haree katak, intelektuais joven balu matenek teb-tebes, tanba sira ba hotu iha UNTL hodi halo palestra bo’ot ida, ida ne’e matenek teb-tebes. Sira halo tiha ida ne’e, la kleur husi joven sira UNTL dehan katak, sira sei halo revolusaun iha ne’eba, maibe ida ne’e kapaas.

“Hau la hatene sira komprende revolusaun ne’e saida, tanba hau kompriende, Marksista, Leninista no Mauista, salah satu uluk mak hau. Maoista hau aprende iha CCF, Fretilin ida uluk, ne’ebe hau respeita teb-tebes nafatin deit, tanba sira mak hanorin hau, atu halo funu,” relembra Xanana.

Tuir Xanana, ohin loron joven sira iha UNTL hateten dehan, sira grupu revolusaun, ida ne’e ka­pa­as, tasi sei sai boot teb-tebes, labarik sira ne’e hotu. Maibe atu dehan direitu no liberdade ne’e laos liberdade, maibe kontra ona revolusaun. Tanba konseitu sira ne’e hotu mak sei diskuti uitoan iha CCD.

“Feto balun bonita teb-tebes, hau la hatene, uluk kala hau sei ki’ik be hau la hare iha funu, hau la hare iha ailaran, mosu ona hakarak revolusaun, ida nee nia direitu no nia liberdade,” dehan Xanana.

Xanana mos informa ba ema 800 ne’ebe mak konsentra iha Baucau katak, se mak hatais farda lei iha, tanba farda ne’e so forsa deit mak bele hatais, diak liu intrega deit farda ne’eba. “Tenki kaer metin nafatin lia fuan ida mosu iha 2008 katak, adeus konflitu bemvindu dezenvol­vimentu,” Xanana fo hanoin.

Forum Demokrasia Bali Nasaun Boot Labele Ma­ni­pula Nasaun Kiik

Primeru Ministru (PM) Xa­nana Gusmão, partisipa iha Forum Demokrasia Bali ba dala 6. Iha momentu ida nee, PM Xanana husu ba nasaun boot atu labele manepula nasaun kiik, nebe iha mos demokrasia.

“Forum ida nee importante tebes, oinsa bele haburas demo­krasia iha mundu, hau husu mai ita hotu nebe iha nee, moris iha ambiente nebe demokrasia nia laran, paz no estabilidade. Husu mos ba nasaun boot sira labele halo manipulasaun ba nasaun kiik sira nebe iha demokrasia,” ha­te­ten  PM Xanana  iha Forum De­mokrasia Bali nee, foin lalais nee.

Tuir Xanana,  demokrasia iha nasaun ida iha mos nia dezafiu. Timor-Leste nudar nasaun kiik, nasaun boot sira mos tau in elijensia ba nasaun kiik, maibe ba Timor-Leste, demokrasia nee sai pilar ida nebe importante ba povu hodi lao ba oin.

Iha nia intervensaun nee mos koalia kona-ba situasaun iha nasaun Guinea-Bissau, nebe laiha paz no estabilidade no laiha ninia governasaun too ohin loron.

Iha Forum Demokrasia Bali nee, PM Xanana husu ba nasaun sira iha mundu atu fo nia apoiu no tulun ba Guinea-Bisau para rezolve problema nebe sira ha­soru durante nee, liu husi elei­saun nebe atu halao iha Guinea-Bissau.

Forum nebe halao Nusa Dua Bali ne’e, Xanana akompanha husi Ministru Negosiu Estran­jeirus no Kooperasaun, Jose Luis Guterres.

 Forum nee loke direitamente husi Prezidente Republika Indonesia, Susilo Bambang Yudho­yono akompanha husi Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão no Liurai Brunei-Darussalam, Sultan Hassanal Mu’izzaddin Waddaulah.

Forum demokrasia nee halao durante loron rua, hahu husi loron 07 – 08 Novembru 2013 no  hetan partisipasaun masimu husi nasaun barak iha mundu.
Jornal STL